بزرگترین حوزه ی آب ریز ایران،از دشت کویری مرکزی و حوزه ی کویر لوت تشکیل شده است. دشت کویر مرکزی ایران از شمال توسط رشته جبال البرز و از شرق با کوه زاگروس محصور است. این رشته جبال ها باعث جلوگیری از جریان بادهای باران آور به داخل حوزه ی آب ریز شده اند. حوزه ی آب ریزمرکزی ارتفاع متوسط حدود یک هزار متر از سطح دریا را داراست و در مجموع از تنوع قابل توجهی از نظر ارتفاع از سطح دریا ،جهات جغرافیایی و بادهای غالب برخوردار است. میزان بارندگی در دشت کویر مرکزی ایران بسیار کم (حدود هفتاد میلی متر در سال) برآورد شده است.پوشش گیاهی فقیر ،زمین شوره زار و تراکم بسیار کم جمعیت از ویژگیهای مناطق کویری مرکزی محسوب میگردند. تابش مستقیم آفتاب در این مناطق شدید است و 700تا 800 کیلو کالری در هر ساعت در متر مربع در سطوح افقی انرژی تولید می کند و باافزایش پرتوی منعکس شده از سطوح بایر زمین ،شدت آن بیشتر می شود. آسمان این مناطق در بیشتر مواقع سال بدون ابر است ولی معمولا بعد از ظهرها در اثر گرم شدن و حرکت لایه های هوای نزدیک به زمین مه و طوفان گرد و غبار پدید می آید. رطوبت کم و نبودن ابر در آسمان باعث میشود دامنه ی تغییرات دمای هوا در این مناطق بسیار زیاد شود. درجه حرارت بالا در روزهای فصول گرم، و اختلاف زیاد بین شب و روزاز دیگر ویژگیهای این مناطق است.درجه حرارت حوزه های مختلف این مناطق به موقعیت جغرافیایی،ارتفاع ازسطح دریا،جهت وخصوصیات بادبستگی دارد.اغلب شهرهای حوزه مرکزی ایران درحاشیه ی کویرواقع شده اند.چرا که شرایط زیستی مطلوب تری نسبت به سایر قسمتها در آن مناطق فراهم است. بررسی ویژگیهای کالبدی بافتهای کویری را میتوان به طورکلی دردوسطح مورد توجه قرارداد: درمقیاس کلان شامل مکان یابی، نحوه ی استقرار ،شبکه بندی و نوع معابر و بافت کلی شهر و در مقیاس خرد شمال عناصر معماری وتکنیکهای ساخت و طراحی ميباشد.
اصول معماری کرمان:
شهر كرمان در چنبره‌ای از شرایط طبیعی، جغرافیای حاد، چه در زمستان و چه در تابستان، و زمین شناسی خاص از نظر تغذیه به وجود آمده و طی قرون متمادی برای بقای خود تلاش كرده است. شاید در میان شهرهای كویری و حاشیه كویری ایران، شهر كرمان بیشترین همبستگی و تواضع را در برابر طبیعت، به خصوص شرایط خشن اقلیمی، داشته باشد. این شهر با مشكلاتی چون گرمای تابستان، سرمای زمستان، نوسان بالای دمایی، خشكی بیش از حد هوا، بادهای همراه با سوز سرد زمستان و گرد و غبار و گرمای سوزان تابستان مواجه بوده است. به عبارت دیگر این منطقه, اقلیمی خشن و ناسازگار داشته كه هیچ گاه روی خوش به ساكنان خود نشان نداده است. در چنین شرایطی، مجموعه های مسكونی به عنوان سرپناه انسان در برابر عوامل جوی، نقش خاصی می‌یابند. در زمینه میزان تاثیر پذیری خانه‌های سنتی از شرایط جوی، مطالعات متعددی در سطح كشور انجام گرفته است. با توجه به اینكه وسعت زیادی از كشور ما تحت استیلای شرایط گرم و خشك آب و هوایی است در ای مناطق الگوهای معماری سنتی دست نخورده، تقریباً به وفور یافت میشود. از قراین به دست آمده چنین بر می‌آید كه آب و هوا تاثیر بسیار شگرفی بر ساخت و كالبد شهر كرمان به ویژه مجموعه‌ةای مسكونی سنتی به جا گذاشته است. معماران قدیمی به علت فقدان امكانات تكنولوژیكی امروزین، همواره درصدد سازگاری با شرایط اقلیمی بوده‌اند. اما متاسفانه با ورود فرهنگ معماری غربی، ارزان بودن سوختهای فسیلی، پیشرفت تكنولوژی ساختمان سازی و از خود بریدن فرهنگی موجب شد تا بافت جدید و ناتوان در برابر شرایط جوی شكل گیرد.
درحالیكه معماری سنتی كرمان می‌تواند الگوی شایان توجهی در رعایت اصول معماری جدید این شهر باستانی باشد. این شهر از گذشته‌ای دوربنا به گفته افراد مسن این منطقه، زمانی از خشك سالیهای پی در پی و وقوع طوفانهای شن و زمانی از زمستانهای سهمگین و نزول برف در رنج بوده است. با توجه به مطالعات اقلیمی، شدت گرمای هوا در تابستان گاه به بیش از 40 درجه سانتیگراد می‌رسد و این در حالی است كه شدت سرمای زمستان در بعضی سالها به منهای 20 درجه سانتیگراد نیز رسیده است. گرمای خشك و شدید تابستان نیز با وزش بادهای تند و سوزان و گاه همراه با غبار شدت می‌یابد. وجود كوچه‌های عمیق و باریك و سرپوشیده به خوبی ساكنان شهر را ازآفتاب سوزان و تاثیربادهای غبارآلود محافظت می كند. ساباط‌ها بر فراز كوچه‌های تنگ و باریك شهر باعث تامین بیشتر سایه بر سطح كوچه‌ها می‌شوند.
كرمان شهری باستانی است كه طی بیش از هزار سال با این اوضاع مبارزه كرده و سربلد و استوار به زندگی خود ادامه داده است. معماران سنتی هوشمند كرمان مانند ساكنان دیگر نواحی كویر، در ساخت محیط مسكونی خود، اصولی را رعایت كرده‌اند كه علاوه بر فایق شدن بر اوضاع ناموافق محیطی، فضایی بهشت گونه را در دل كویر تفتیده فراهم كرده اند كه تصور آن بسیار دور از ذهن به نظر می‌رسد.
– اولین اصلی كه این مردم به آن واقف بوده‌اند، مساله بازتاب گرمای خورشید از خاك خشك و سوزان كویر بوده است. به همین دلیل شهر خود را در كمربندی سبز و خنك از زمینهای زراعی و باغها قرار داده‌اند.
– دومین اصلی كه ساكنان كرمان در ساخت شهر خود به آن توجه كرده‌اند، جهتگیری صحیح مجموعه است. وجود بادهای ناموافق خشك و سوزان، از نواحی جنوبی و بادهای سرد و سوزآور از نواحی غربی آنان را بر آن داشت كه شهر خود را در جهت باد مطبوع شمال و شمال غربی قرار دهند.
– سومین اصل، جلوگیری از نفوذ گرما و سرمای شدید تابستان و زمستان و بادهای ناموافق به داخل بافت مسكونی بوده است. این مردم آگاه طی سالیان دراز زندگی در شرایط دشوار، دریافتند كه اگر ساختماها نیز همچون انسانها چنان چه دست به دست هم دهند و با هم متحد شوند، مشكلات سهمگین را از پیش پا برخواهند داشت. به همین دلیل بافت مسكونی را به هم فشرده و متراكم ساخته‌اند.
– چهارمین اصل حفاظت از عابران در داخل مجموعه بوده است. وجود معابر غیرمستقیم، پرپیچ و خم و سرپوشیده بودن بخشهایی از آن، از یك طرف مانع نفوذ بادهای مزاحم بوده و از طرف دیگر به دلیل عمق زیاد، بیشترین سایه را تامین كرده است.
– پنجمین اصلی كه مردم كرمان به آن واقف بوده‌اند. تامین هوای خنك و مطبوع برای هر واحد مسكونی بوده كه با محفوظ كردن حیاط‌های عمیق و تفس خانه‌های به هم فشرده از داخل این حیاط‌ها امكان پذیر شده است. حیاط‌ها كه از همه طرف با فضاهای سرپوشیده محصور شده اند، همچون گودالی هوای خنك شب را در خود ته نشین می‌كنند و در روز گرم مورد استفاده قرار میدهند. عمیق بودن این حیاط به سایه دار بودن آن نیز كمك می‌كند.
– ششمین اصلی كه مردم كویرنشین كرمان به آن توجه كرده‌اند خشكی هوا و امكان خنك كردن آن به كمك برودت تبخیری آب بوده است. این آگاهی به صورت استفاده از باغچه و حوض آب و فواره در خانه‌ها جلوه می‌كند.
– هفتمین اصل، كشیدن هوای مطبوع حیاط و محیط خارج به داخل اتاقهاست. بادهای شمالی و شمال غربی كرمان از جمله بادهای مطبوعی هستند كه در تابستان به مدد ساكنان این شهر شتافته‌اند. معماران بومی كرمان با ابداع زیباترین بادگیرها این هوای مطبوع را به داخل اتاقها كشیده و بخش تابستان نشین خانه را دلنشین كرده‌اند. از آنجا كه این بادها در بسیاری از موارد با گرمای نسبی نیز همراه بوده، با ساختن حوض‌هایی در قسمت تابستان نشین بادهایی را كه از بادگیر عبور می‌كردند از روی این آبها عبور می‌دادند و بدین صورت موجب تعدیل درجه حرارت آن می‌شدند.
– هشتمین اصل استفاده بهینه از گرمای آفتاب، یا به عبارتی دیگر حفظ فضای داخلی از گرمای ناخواسته خورشید در تابستان و بهره‌مند بودن آن از گرمای مطبوع زمستان است. در این شهر اتاقهای رو به جنوب شرقی و جنوب بهترین موقعیت را از نظر جذب گرمای خورشید در زمستان دارند. ضمن اینكه پنجره‌های این اتاقها در اكثر مواقع سرد، آفتاب مطبوع را به داخل اتاق می‌كشانند.
– نهمین اصل، حفظ خنكی هوای اتاق در تابستان و حفظ گرمای آن در زمستان است كه در چنین محیط نامساعدی با مشقت فراوان به دست آمده است. آنچه در این خصوص معماران بومی را به تفكر وا داشته استفاده از مصالح مناسب و در عین حال موجود در منطقه است. استفاده از دیوارهای خشتی ضخیم و سقف‌های به ناچار منحنی خشتی، كه تنها مصالح قابل دسترس در كویر بوده است.
توسعه پایدار:
توسعه پایدارشهری یعنی تغییرتراکم وکاربری اراضی شهری درجهت رفع نیاز های اساسی مردم درزمینه مسکن,حمل ونقل,فراغت و…به گونه ای که شهرازنظرزیست محیطی قابل سکونت وازنظر اقتصادی قابل دوام وازنظراجتماعی دارای برابری باشد.سیاست های اصولی توسعه پایدار می توان به چهار گروه زیرتقسیم کرد:
1- به حداقل رساندن مصرف منابع طبیعی تجدید ناپذیر
2- پایدار ساختن مصرف منابع تجدیدپذیر
3- نگهداشتن حد تولید ضایعات وآلودگی ها در میزان ظرفیت جذب محلی وجهانی
4- تامین نیازهای پایه انسانی واجتماعی..
اهداف اصلی توسعه پایدار:
اهداف توسعه پایدارعبارتناز الف:تامین نیازهای اساسی-ب:بهبود استانداردهایزندگی برای همه-ج:حفاظت ومدیریت بهتر اکوسیستم ها,که در همه ی سطوح های سازمان فضایی(محلی,ملی,منطقه ای وجهانی) لازم الاجرا می باشد.
طراحی پایدار در عرصه معماری وشهرسازی:
طراحی پایدار در عرصه معماری و شهر سازی یک سبک جدید همانند مدرنیسم یا دیکانستراکشن نیست بلکه یک روش در تفکر طراحی است که اساس آن هماهنگی با طبیعت است.به هر شکل در طراحی پایدار ساختمان و شهر به مانند موجودات زنده در نظر گرفته می شوند که غذا می خورند(مصرف سوخت)،ضایعات پس میدهند،دارای عمر می باشند،پیر می شوندودر نهایت می میرند.یعنی ساختمان نیز مانند سایر عناصر موجود در طبیعت دارای سه فرایند پیدایش،رشد و زوال می باشد و به عنوان جزیی از طبیعت باید در چارچوب آن باشد نه فراتر از آن و به سوی پایداری حرکت نماید.
اصول طراحی پایدار در زمینه های معماری و شهر سازی
این اصول شامل موارد زیر می باشد:
1.گوناگونی 2.اقلیم 3.هویت فرهنگی ومنطقه ای 4.پوشش ساختمان ها 5.جانمایی و چیدمان فضاها 6.مصالح ساختمانی 7.تکنولوژی جایگزین و گوناگونی تنوع.
تنوع و گوناگونی از عواملی است که باعث تساوی و عدالت بیشتر در هر سیستمی می شود که از اساسی ترین اهداف توسعه پایدار نیز است.یک اصل معروف در میان زیست شناسان و محیط شناسان وجود دارد که مناطقی که در آنها حیات وجود دارد،اگر دارای تنوع وگوناگونی بیشتری باشند،در مقایسه با مناطقی که یکنواختند و دارای تنوع وگوناگونی کمتری هستند سالم ترند.
شهر پایدار:
شهر پایدار ,شهری است که از نظر رشد و توسعه اقتصادی ,در آمد زایی واشتغال بتواند نیازهای شهروندان را برآورده سازدواز لحاظ زیست محیطی به وضعیت بهداشتی ,سلامت شهرنشینان توجه نموده ومسایل ومشکلاتی از نظر آلودگی هوا ,آب و فضاهای سبزوتفریحی وگذراندن اوقات فراغت وغیره نداشته باشد. مبانی نظری برنامه ریزی شهر پایدار مبتنی بر حفاظت از اراضی ,الگوی توسعه پایدار شهر ,زیربنای مفید,کنترل رشد ,صرفه جویی در انرژی ساختمان ,تراکم متعادل ,تغییر در کاربری ها ,حفظ فرهنگ وسنت هاوارزشها,روی آوری به مصالح وهنر های بومی ,طراحی بر مبنای عابر پیاده,استفاده از دوچرخه,استفاده کاراتر از زمین,استفاده بیشتراز اراضی درون شهروبافتهای خالی,استفاده جدید از بناهای قدیمی,احیای اراضی تخریب شده,دوری از مکانهای دارای آسیب از قبیل مسیلها وفرساییش ولغزش گسل و……پایداری مسکن,توجه به شبکه پیوسته از فضاهای سبزمحله ای وناحیه ایدر شهر,ایجاد باغچه های شهری است.این نظریه تلفیقی از مکتب طبیعت گرایی وتوسعه پایدار وفرهنگ گرایی بااستحکام مبتنی بر تکنولوژی وسازه ای قوی راپیشنهاد می کند.اقتصاد شهر پایدار باید متکی بر اشتغال زایی,صنعت وتجارت پایداربدون تاثیر نامطلوب در طبیعت باشد.لذا حداقل آلودگی,مصرف کم انرژی از اصول شهرپایداراست.
اما شهر پایدار در پیرو این مطالب شهری است که جنبه های فیزیکی و کالبدی شهرونیز توسعه بهینه آینده شهربه ویژه در بخش های مسکن توجه داشته وازنظر کاربری های شهری هماهنگ ومنسجم عمل نماید ومشارکت شهروندان را در حل تمامی مشکلات شهری دارا باشد.به عبارت دیگر توسعه پایدار از پایین به بالا جهت امر برنامه ریزی ومدیریت شهری در سطح محلات ومناطق شهری داشته باشد وفرهنگ شهرنشینی وشهرگرایی(تولید,توزیع ومصرف)در سطح شهر به وضوح دیده شود ودر نهایت شهری باشدبرای همه شهرنشینان .
توسعه پایدار شهری یعنی تغییر تراکم وکاربری اراضی شهری جهت رفع نیازهای اساس مردم در زمینه مسکن ,حمل ونقل ,فراغت وغیره به گونه ای که شهر از نظرزیست محیطی قابل سکونت ازنظر اقتصادی قابل دوام واز نظر اجتماعی دارای برابری باشد.به نحوی که تغییرات تکنولوژی و صنعتی شهرها ملازم وهمراه باایجاد اشتغال ,تامین مسکن وحفظ شرایط زیست محیطی مناسب باشد.
شهرسازی پایدار ونقش برنامه ریزان وشهرسازان به شهر پایدار:
شهرسازی سنتی جدید که امروزه به نام شهرسازی جدید (new urban planning )معروف شده است بسیاری از عناصر کالبدی شهر پایدار را معرفی کرده است.مهمترین اجزای چنین شهری تاکید بر عابر پیاده,ترکیب واختلاط کاربری ها وتاکید بر عملکردهای اجتماعی را به عنوان عامل وحدت بخش بناهای وفضاهای عمومی شهری تبیین کرده است .در واقع این موضوع پیوندی مناسب با معماری شهری بم دارد در جایی که ما شهر کهنه بم رامجهز به ارگ ومسجد وبازاری می بینیم که تاسیسات شهری با ترتیب بارز و روشنی دست در دست هم داده اندتا این اصل را به ثبوت رسانند كه, نیروهای تصمیم گیرنده محلی, در درون شهر اسلامی قرار دارد.بنابراین توجه به جنبه ها ی کالبدی وفیزیکی شهرعاملی موثر در ایجاد شهری با ویژگی های پایدار در رسیدن به توسعه پایدار می باشد.
شکل2-ارگ بم
فرآيند شهرسازي بايدبا پنج هدف اساسي به كار گرفته شود:
خردگرايي وكارايي: كه در توسعه پايدار شهري بايد سه عامل تشكيل دهنده پايايي توسعه شهري مدنظر قرار گيرد. عامل اقتصادي ، عامل اجتماعي وعامل زيست محيطي ادغام اين عاملها برآيند خردگرايانه اي از كارايي فعاليتهاي اقتصادي با توجه به ابعاد اجتماعي توسعه و حفظ محيط زيست شهري خواهد بود.
گسترش دامنه انتخاب مردم : شهرسازي بايد بتواندزمينه گسترده اي از گزينشها را فراهم كند؛ تا جامعه بتواند با آزادي و بينش كامل وآگاهانه مسير تغييرات آينده و هدفهاي توسعه را برگزيند.
هدايت بازار رقابت آزاد : تدوين الگويي هديات گر براي ايجاد نظم در فعاليتهاي بازار رقابت ازاد جامعه
ارتقاي سطح آزادي مردم : شهرسازي با اعمال خواستهاي متفاوت گروه هاي مختلف شهروندان، ايجاد توافق در مورد خواست عمومي : هنر شهرسازي در اين است كه بتواندتعامل و تعادلي ميان خواستهاي كليه گروههاي ذينفع شهروندان ايجاد نمايد.
شهر سبز:
بنا به تعریفی که سازمان حفاظت محیط زیست در همایش شهر سبز ارایه داده است.شهری است کهمردم در آن نسبت به محیط زیست خود (هوا,آب,خاک,گیاهان,جانوران,انسان ها)احساس مسولیت می کنند ودر مشارکت با نهادهای مدنی وسازمان های دولتی محیطی سالم وآرام وپرنشاط با حداقل استانداردهای زیست محیطی به وجود می آورند.در این شهر سرانه فضای سبز ,آلودگی های دیداری وشنوایی در سطح قابل قبول وسرانه تولید زباله کمترین است وبهترین شکل بازیافت مواد به همراه جداسازی آن ازمبدا وجود دارد.همچنینمصرف انرژی ومواد در آن بهینه ونزدیک به استانداردهای جهانی است..
شهر سالم:
شهرها زمینه ساز توسعه استراتژی هایی هستند که از آن طریق بهداشت را می توان ارتقاداد وروابط وکنش های انسانی را بهبود بخشید.شهرها دارای ظزفیت بی نظیر هستند که ازآن طریق است که انسانهای سالم ومولدرا می توان بهوجود آوردوشهرهای سالم را می توان پایه گذاری کرد.بنابراین شهر سالم شهری است که در درجه اول امکانات زندگی را برای انسان ,حیوان ,وگیاه فراهم کند.این شهر باید بتواند شرایط بقا وادامه حیاط خود را دارا باشد.
جمع بندي:
ازجمع بندي تعاريف گوناگون ارايه شده از توسعه پايدار,ميتوان الزامات زير راچنين برشمرد:
1- تعالي انسان, بهبود كيفيت زندگي انسان
2- برخورداري ازدستاوردهاي توسعه به سوي عدل
3- حفظ محيط زيست,استفاده بهينه از منابع تجديد ناپذير
4- تعالي وتوسعه براي همه نسل هاي كنوني وآتي
همچنين دارا بودن شهري با ويژگي هاي شهر پايدار مستلزم وجودعواملي است كه عبارتند از : تاکید بر عابر پیاده,ترکیب واختلاط کاربری ها وتاکید بر عملکردهای اجتماعی به عنوان عامل وحدت بخش بناهای وفضاهای عمومی شهری و….اقتصاد شهر پایدار باید متکی بر اشتغال زایی,صنعت وتجارت پایداربدون تاثیر نامطلوب در طبیعت باشد.لذا حداقل آلودگی,مصرف کم انرژی از اصول مهم شهرهاي پایداراست.
اما هدف گذاري ما در اين مقاله معرفي اصول وويژگي هاي معماري پايدار در زندگي شهري وتبيين وپيوند آن در زندگي واريه راهكارهايي در جهت پيشبرد زندگي وپيشبرد اهداف شهري به سوي زندگي شهري پايدار است جايي كه ما در آن بابهرگيري از شرايط مناسب عوامل پيشرفت علمي وعملي شهر را از طريق رعايت اصول زيست محيطي.اقتصادي, اجتماعي واشتغال زايي و…راايجاد نماييم.
راهكارهاي مورد بررسي وپيشنهادي در معماري كوير وشهر بم در جهت ايجاد اصول پايدار در معماري شهري كه در دو بخش كلي وعمومي مورد بررسي وكنكاش قرار داده ايم:
بخش كلي:
1- به حداقل رساندن مصرف منابع طبیعی تجدید ناپذیر
2- پایدار ساختن مصرف منابع تجدیدپذیر
3- نگهداشتن حد تولید ضایعات وآلودگی ها در میزان ظرفیت جذب محلی وجهانی
4- توجه بيشتر به بافت هاي سنتي وايجاد ارتباط با بافت هاي جديد
5- تامین نیازهای پایه انسانی واجتماعی..
بخش عمومي:
1- حفظ فرهنگ وسنت هاوارزشها
2- روی آوری به مصالح وهنر های بومی
3- دوری از مکانهای دارای آسیب از قبیل مسیلها وفرساییش ولغزش گسل
4- احیای اراضی تخریب شده
5- استفاده بیشتراز اراضی درون شهروبافتهای خالی
6- حفاظت از اراضی
7-استفاده از ويژگي هاي توريستي ومعماري كوير در جهت اشتغال زايي
8- سلامت شهرنشینان ومسایل ومشکلاتی از نظر آلودگی هوا ,آب و فضاهای سبزوتفریحی وگذراندن اوقات فراغت
و…….
اميد است با بهرگيري مناسب وكارامد از عوامل موجود قدمي در راه آباداني ايران عزيز برداريم.
منابع,مقالات:
1- حسین زاده دلیر،کریم،1375،عوامل ساماندهی مکان،دانشگاه تبریز
2- حسین زاده دلیر،کریم،1375،تکنیکها و اصول برنامه ریزی شهری،دانشگاه تبریز
3- بحرینی،حسین،1382،توسعه و توسعه پایدار،یک تحلیل نظری،سمینار محیط زیست و توسعه پایدار
4- کاظمی محمدی،سید مهدی،1378،ارزیابی توسعه پایدار در توسعه شهری،دانشگاه تربیت مدرس
5-مكتول،رضا.(1374).توسعه پايدار،مجله بنا،شماره 1،تهران،صفحه5
6-صرافي،مظفر(1375):(توسعه پايدارومسوليت برنامه ريزي شهري)معماري وشهرسازي،شماره35،ص48و49
7-گيلرت،آلن-گالگر،ژورف(1375)شهرها،فقرهاوتوسعه،شهرنشيني در جهان سوم .ترجمه پرويزكريمي ناصري،تهران،اداره كل روابط عمومي وبين الملل شهرداري تهران
8- بحريني- سيدحسين.(1376):((شهرسازي وتوسعه پايدار))رهيافت.شماره هفدهم.ص28-39
9-الكساندر،كريستوفر،توري جديد شهري،ترجمه شركت طا ش ،1373
10-پور جعفر،محمدرضا،مباني بهسازي ونوسازي بافت قديم شهرها،دانشكده هنر ومعماري تربيت مدرس،1378
11- بحريني- سيدحسين.(1376):((شهرسازي وتوسعه پايدار))رهيافت.شماره هفدهم.ص18-21
12-چرمايوف .سرخ.الكساندر.كريستفر.عرصه هاي زندگي جمعي وزندگي خصوصي. منوچهر مزيني . انتشارات دانشگاه تهران.1382.
13- -صرافي،مظفر(1375):(توسعه پايدارومسوليت برنامه ريزي شهري)معماري وشهرسازي،شماره35،ص26و29
مقالات مرتبط
