ماسوله

هرجا كه تنوع طبیعی و انسانی – تحت سیطره زمان و تاریخ – درهم می آمیزد، نوعی از الگوهای زیستی شكل می گیرد، كه به نوبه خود می تواند استثنائی و منحصر به فرد باشد.
ماسوله، نمونه بارزی از این نوع زیستگاه تاریخی بشر است، كه به عنوان یك اثر ملی در سال 1354 شمسی به شماره 1090 در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است. این شهر تاریخی، در طول عمر هزار ساله خود، در هماهنگی خارق العاده میان انسان و طبیعت. نمونه بارزی به شمار می آید. ماسوله در عرض جغرافیائی 13و09و37 شمالی و طول جغرافیائی 14و59و48 شرقی و در منتهی الیه منطقه مرطوب خزری، واقع در دره رودخانه ای كه سرچشمه های آن نزدیك دومین قله بلند كوه های طالش (ماسوله داغ با ارتقاع 3050 متر‌) است قرار دارد. ارتفاع آن از سطح دریای آزاد 1050 متر و اختلاف بین پایین ترین و بالاترین نقطه این شهر كوهستانی بیش از 120 متر است.

آمیزه ای از فرهنگ های سه گانه طالش، تركی و گیلكی از یكسو و طبیعت های سه گانه جنگلی، مرتعی و كوهستانی، از سوی دیگر، فرهنگ و تمدن خاصی را به وجود آورده كه اولین نمایه كالبدی آن، شهرسازی و معماری خاص ماسوله است.

در حالی كه این كالبد، متاثر از ارتباطات پیچیده و ویژه اجتماعی و اقتصادی این زیستگاه كهن می باشد، به شدت بر ارتباطات فوق تاثیر گذار است. بدین ترتیب در یک همكنش مداوم و مستمر، پویائی شگفت انگیزی در حیات تاریخی الگوهای زیستی ماسوله به وجود آورده است.

این شهر تاریخی در وسعتی معادل 6/1 هكتار و در چهار محله ی خانه بر، كشه سر، اسدمحله و مسجدبر شكل گرفته است. دارای بازاری در چهار طبقه می باشد که هر چهار محله بطور مستقل به بافت بازار شهر ارتباط بی واسطه دارند. در حال حاضر در ماسوله بیش از 350 واحد مسكونی وجود دارد كه در گذشته (حدود صد سال پیش)، این تعداد به 600 واحد بالغ می گردیده است

. وجود بیش از 120 واحد تجاری در محدوده بازار آن، بیش از 6 كاروان سرا، دو حمام قدیمی، بیش از 33 چشمه عمومی، ده مسجد و پنج امام زاده حاكی از رونق و شكوفائی این شهر در دوره های متاخر می باشد. جمعیت ماسوله طی 60 سال گذشته از حدود 3500 نفر به 900 نفر كاهش یافته است. این امر نشانه سیر نزولی تاریخ این شهر كهن است .

انسانهائی كه در یك زندگی كاملا سازگار با طبیعت، این زیستگاه و این كالبد شهر ی و معاری خارق العاده را خلق كردند، اگر می دانستند آیندگانشان این گونه با دست آوردهایشان رفتار می كنند، بی شك، به سادگی آنها را به آیندگان نمی سپردند.

در ده های اخیر و به دلایل گوناگون هویت تاریخی فرهنگی و زیست محیطی این مجموعه نادر مخدوش شده است و وضعیت فعلی این بافت باارزش در شأن شهرت قبل نمی باشد.

با این همه شهرت و محبوبیت ماسوله در میان پنج شهر ـ روستای شگفت انگیز (ابیانه، كندوان، میمند و سرسید آقا) زبان زد خاص و عام است. شاید سالیانه چند هزار نفر مسافر از این شهر تاریخی و مناظر تاریخی و طبیعی آن دیدن می كنند. این تعداد مسافر بیشتر در سه ماهه تابستان از این شهر بازدید می كنند، چرا كه هوای آن در این فصل معتدل و مرطوب است. گرچه كه زیبائی های آن در سه فصل دیگر سال چه بسا بیش از تابستان است .

تمامی مسافرانی كه علاقه مند به استفاده از مناظر طبیعی هستند در سه فصل بهار، پائیز و زمستان می توانند شاهد مناظری بدیع از طبیعت باشند. آنان كه جویای فضائی آرام، ساكت و خلوت هستند نیز در این سه فصل ماسوله را بسیار مناسب خواهند

از شاخصه های شهری ماسوله، می توان از بازار آن نام برد .

بازار ماسوله درواقع قلب این شهر بوده و هست و از پرجاذبه ترین نقاط دیدنی این شهر برای علاقمندان به بناها و شهرهای قدیمی است. بازار درچهار سطح مستقل از هم شكل گرفته است. مغازه های دو سطح تحتانی، یک طبفه و مغازه های دو سطح فوقانی دو طبقه ساخته شده است. این مجموعه در مرکز شهر واقع شده و توسط چهارمحله مسجدبر، خانه بر، کشه سر و اسدمحله احاطه شده است. پایین ترین طبقه بازار ، راسته چموش دوزها و چاقوسازها بوده است. طبقه دوم عمده فروشها و سایر فروشندگان و طبقه سوم و چهارم كه فوقانی ترین قسمت های بازار بوده اند نیز راسته عمده فروشهای بزرگ و تجار بوده است. وجود حفاظهای چوبی مغازه ها و همینطور ستون ها و ایوان های دو طبقه چوبی در این بازار نمای بسیار زیبایی را به وجود آورده است. وجود چشمه ها، كاروان سراها و مساجد داخل یا جوار این بازار از نشانه های رونق و پویایی آن به شمار می آید. بیش از 160 دهانه مغازه دراین مجموعه قابل شمارش بوده كه البته تعداد محدودی از آنها دائر می باشند. برخی متروكه ،برخی انبار و برخی نیز به كلی تخریب شده اند.

بیش از سه كاروان سرای بزرگ در دو سوی بازار وجود داشتند كه محل اقامت بازرگانان و تاجران بوده اند. بنای این كاروان سراها هنوز موجود است. هرچهار محله ماسوله نیز در جوار بازار صاحب یك مسجد هستند که عبارتند از مسجد جامع، مسجد اسدمحله، مسجد قنبرآباد و مسجدخانه بر از اسامی این مساجد جنب بازار می باشند. جالب اینجاست كه قدیمی ترین مدرسه دولتی ماسوله نیز در بازار تشكیل شده بوده. این مدرسه با پنج كلاس درس در طبقه دوم مغازه های بالاترین سطح بازار واقع بوده و دانش آموزان با وارد شدن به ایوان سرتاسری آن می توانستند به داخل كلاس های درس راه یابند. متاسفانه درحال حاضر تمامی این قسمت از بازار كه سالهای متمادی محل مدرسه ماسوله بوده است به كلی تخریب شده و از بین رفته است.

درحال حاضر آنچه كه بازار ماسوله را پررونق نگاهداشته است. نه تجارت و دادو ستد كالاهای مناطق همجوار این شهر تاریخی، كه رفت و آمد مسافران دور و نزدیك به این مجموعه است. از این رو واحدها و اصنافی كه روزگاری به تعداد زیاد درحال تولید و ارائه و خرید و فروش كالاها بودند دیگر به چشم نمی خورند. به جای آنها قهوه خانه ها و فروشگاههای صنایع دستی سراسر بازار را اشغال كرده اند. البته این واحد های جدید صرفاً در فصول مسافرپذیر سال، خصوصاً فصل تابستان فعال هستند و سایر فصول یا تعطیل می باشند و یا بسیار آرام و خلوت هستند. در كنار این واحدها، اصنافی نیز مایحتاج روزمره اهالی را تامین می كنند مانند نانوائی ها ، قصابی ها ، خواروبار فروشی ها و بقالی ها که در تمام فصول سال دایر بوده و درحال خدمات دهی به اهالی همیشه ساکن ماسوله می باشند.

متاسفانه كالبد معماری این مجموعه در دهه اخیر بسیار دستخوش تغییر شده و ظاهر قدیمی و تاریخی خود را تا حدودی از دست داده است. با این وجود ، وجود جاذبه های خارق العاده كالبدی همچنان چشم گیر می نمایند. این جاذبه ها مربوط به نحوه دسترسی ها ، هم جواری واحدها و طبقات و همچنین شكل گیری ارگانیك و توپوگرافیك كل مجموعه بازار است كه برای هر علاقمندی به معماری بومی و سنتی قابل اهمیت بوده و ستایش برانگیز است.

به هر حال دیدن بازار ماسوله از مهمترین مواردی است كه هر مسافر و بازدیدكننده و حتی محققی طالب آن است.

شهر تاریخی ماسوله همه ساله پذیرای مسافرانی از شهرهای دور و نزدیك و از خارج از كشور است كه به این شهر می آیند. بیشترین مسافران طی سه ماه تابستان به این شهر سفر می كنند. آن دسته از مسافران ایرانی كه از شهرهای دور می آیند معمولاً جهت بازدید از بافت معماری و تاریخی شهر اقدام به سفر می كنند. اما بسیاری از مسافران شهرهای نزدیك برای استفاده از آب و هوا و طبیعت مطبوع ماسوله به این شهر می آیند. تمام مسافران غیرایرانی فقط برای بازدید ازمعماری و شهرسازی تاریخی ماسوله اقدام به سفر می كنند. دراین میان دسته های كوچك و بزرگ طبیعت دوستان را نیز باید نام برد كه معمولاً از شهرهای نزدیك و در گروههای 5 تا 200 نفره و به عنوان كوهنوردی و كوه پیمایی به این شهر می آیند.

درهر صورت جاذبه های تاریخی، معماری و طبیعی ماسوله به گونه ای است كه هر نوع مسافر با هرنوع سلیقه ای را به سمت خود جذب می كند. حتی زمستان پربرف این شهر نیز جاذب دسته ای از میهمانان است.

وجود امكانات رفاهی قابل ملاحظه، راه ارتباطی مناسب و محل های اقامتی محلی و سنتی از امتیازاتی هستند كه توان پذیرایی مردم این شهر را از مسافران افزایش می دهند.

دیدن ماسوله و معماری آن به عنوان یك شهر تاریخی و استفاده از مناظر طبیعی و ساختمانی زیبای آن طی حداقل یك شبانه روز اقامت در خانه های سنتی مردم میهمان نواز آن یادگاری بی نظیر برای هر مسافری خواهد بود.

به دلیل صعب العبور بودن راههای كوهستانی ماسوله به خلخال و زنجان بیشتر تحرك اجتماعی و اقتصادی ماسوله در فصول بهار و تابستان جریان داشته است. بطوریكه با ذوب شدن برفها در بهار كاروان های تجاری به راه می افتادند و درعین حال رمه داران و گاو داران به تدریج از نواحی جلگه، كه قشلاق آنها بود، به سمت كوهستان كه ییلاق آنها محسوب می شد، كوچ می كردند. این دو فعالیت در بهار شریانهای اقتصادی ماسوله را به جریان می انداخت. مردم ماسوله همواره در فصل بهار خود را آماده پذیرایی از كاروانهای تجاری از یكسو و دامداران از سوی دیگر می ساختند.

در فصل تابستان، كه اوج حیات اجتماعی و اقتصادی مردم بود، به تدریج فعالیتی جدید آغاز می شد. این فعالیت درجهت آماده شدن در برابر سرما و برفی بود كه از آذر ماه هر سال فضای ماسوله را اشغال می كرد. انبار كردن برنج و آرد و همینطور ذغال و هیزم مشغله ای بود كه به كسب و تجارت و تولید اضافه می شد. به گفته كهنسالان ماسوله دراین فصل در روز بیش از چهارصد قاطرو اسب به شهر می آمدند و كالاهای خود را به فروش می رساندند و یا خریداری می كردند.

این تحرك در فصل پاییز كند می شد و به تدریج آتش هیزم ها و ذغال ها در پشت بام ها وخانه ها حیات جدیدی را در سطح شهر شكل می داد. دراین فصل دامداران دیگر در كوههای ماسوله نبودند و تاجران كمتر اقدام به راه اندازی كاروان های بزرگ می كردند. مشغله مردم شامل آب بندی پشت بام ها ، انبار كردن مایحتاج زمستانی و انبار كردن پنیرها درخم های دفن شده در زیر خانه ها می شد. بسیاری از افراد ماسوله نیز به قشلاق می رفتند و با بارش برف آذرماه راههای ارتباطی نیز تقریباً قطع می شد.

زمستان فصل خاموشی، انزوا و سكوت این شهر تاریخی به حساب می آمد. مردم شهر در پناه آتش هیزم در اتاق های كوچك و گرم زمستانی به شب نشینی می پرداختند و دائماً مراقب بودند برفهای سنگین بربام خانه هایشان به مدت طولانی باقی نماند. باد دائمی و تند زمستانی، برف، كلاغ ها وگراز ها اینك غریبه هایی بودند كه دراین فصل به سراغ این شهر می آمدند. آتش هیزم و پناه خانه ها نیز همدم و همنشین این مردم سخت كوش بودند.

دراین میان هر از گاهی نیز راهزنانی از طارم سوار براسب و مسلح به شهر حمله می كردند وبخشی از آن را به غارت می بردند. مردم از مواجه شدن با این عوامل نیز طی قرن ها روشهایی را آموخته بودند تا بتوانند مایحتاج انبار شده زمستانی خود را حفظ نمایند.

معماری فراکتال در بافت ماسوله :

سالیان درازیست که مجتمع زیستی ماسوله در دامنة کوههای تالش آرمیده است. تاریخ ماسوله به گذشته های دور برمی گردد. مردم این سامان در منطقه ای در 6کیلومتری غربی جاده ماسوله-خلخال که امروز به کهنه ماسوله معروف است، سکنی داشتند که به دلایل گوناگون از اینجا نقل مکان نموده و به محل امروزی کوچ نمودند .

شکل پلکانی و مطبّق روستا که در امتداد شیب کوه رو به جنوب و در طول خطوط توپوگرافی زمین کشیده شده است، پاسخگویی فعالیت های روزمره روستای ماسوله است. شاخص ترین ویژگی واحدهای ساختمانی تشکیل دهنده بافت تاریخی روستای ماسوله، همجواری آنهاست. این همجواری به گونه ای در نظر گرفته شده که باعث می شود تمام خانه ها زنجیروار به هم پیوسته، و در امتداد خطوط توپوگرافی زمین قرار داشته باشند. هر واحد مسکونی نیز بین یک تا چهار طبقه دارد که بیش از 70% آنها بصورت دوطبقه احداث شده اند. به طور معمول پایین ترین طبقه غیرمسکونی بوده و کاربرد آنها انبار و طویله بوده است. طبقات فوقانی نیز شامل فضاهای مسکونی بوده اند.. این معماری بگونه ای سازگار با شرایط اقلیمی، توپوگرافی و اجتماعی، فضاهای داخلی تقریباً یکسان را شامل شده اند.
فراکتال را در ماسوله مي توان در معماري تزئينات (اجزاء ساختماني كه در خودشان با مقياس متفاوت تكرار مي شوند)، معماري ساختمانها و معماري بافت مي توان ديد، که این فراکتالی بودن ماسوله را با ویژگیهای فراکتالی و تطبیق محاسبه فرمی با نمونه خارجی نشان می دهیم.

اولین ویژگی فراکتالی بافت ماسوله همان طوري كه در بالا نشان داده شده این است که یک خودتشابهی در مقیاسهای متفاوت ارائه می دهد که نشانگر ساختار پیچیده و پیوسته در مقیاس است. ساختار بافت ماسوله در تمام مقیاسها سلسله مراتبی از خیلی بزرگ به خیلی کوچک نشان می دهد و برای وصل شدن به شبکه دیگر باید از طریق واسطه ای به شبکه دوم (کوچکتر) انتقال یابد. بافت پيوندي بسيار نزديك با وضع طبيعي آن دارد. شيارهاي موجود در محل باعث شده اند كه تعداد مسيرهای طولي و موازي اين روستا كم بوده و جهت مستقيم نداشته باشند. امتداد مسيرهاي طولي كم است و اغلب به وسيله پيچهايي شكسته مي شود.. اين همان فراكتال است که در سطوح متقاوتي از لحاظ مقياس، با پيوندي قومي و محكم بر اساس يك طرح مناسب ‌به هم متصل شده اند.
در بعضي نقاط ماسوله، از ساباطها جهت ارتباط بين دو مسير موازي استفاده شده است. يكي از ويژگيهاي مهم ماسوله، استفاده از بام خانه ها به عنوان مسير است. لازم به ذكر است كه هميشه در فاصله بين خانه ها و بام همسايه مسيري هر چند با عرض كم از زمين طبيعي قرار دارد. رديفی از ساختمانهای با عرض كم، به همراه مسيرهاي متقاطع، همگي مربوط به يك سطح نفوذپذيرند كه با منافذي، تبادل را ميسر مي سازند. این پرده نفوذپذیر با مقیاس 1 تا 3 خود نوعي همسانسازي فراكتال است. درماسوله ،‌ طيف نامحدودي از سطوح فراكتالي بين ساختمان و خيابان را مي توان ديد. بخشي از ساختمانها به سمت خارج تا روي سنگفرش پياده رو امتداد مي يابند که به رغم تهدید آشکار فضای عمومی، به نظر نمایانگر روند تکامل طبیعی مرز ساخته شده به سمت یک شکل پایدار فراکتالی است.

عواملی از محيط اطراف که بعد فراکتالي ماسوله را تحت تاثير قرار می دهند در زير آورده شده اند. قسمتي از سطوح داخلي ماسوله به وسيله رودخانه پرپيچ وخم نفوذ ناپذير شده است و با ايوان بيرون زده باعث ارتباط دادن ساختمان به فضاي ضميمه اش سبب نوع ديگري فراكتال مي شود.
در ماسوله آرايش فراكتالي را در سه مرحله که قبلا توضيح داده شده می ببينيم. مرحله اول تغيير بعد است؛ اگر به ماسوله از فاصله دور فاصله دور به آن نگاه كنيم صاف و يكدست به نظر مي رسد و با نزديك شدن به آن مي بينيم كه داراي بافت ناهموار است و مرحله دوم ماسوله در ديد پرنده به نظر مي رسد که داراي ارتفاع و بعد نمي باشد ومرحله سوم فاصله ديد از نماست؛ که هر چقدر به آن نزديکتر باشيم جزئيات بيشتري نمايان مي شود .

ساختمانهاي بومي ماسوله قسمتي از طبيعت و با استفاده از مصالح در دسترس ساخته شده اند. مصالح مورد استفاده در محلهاي مختلف بنا، متفاوت و تركيبي از سنگ، خشت و چوب است که به صورت آشکار به کار رفته اند. مشخصه های مصالح را که به صورت سازماندهی شده به کار رفته اند می توان دید. ديوارها داراي ويژگي مخروطي و ناهموار، و مانند محيط اطرافش است. خانه¬ها خودشان برخوردار از يک مشابهت خاص با کوههاي ناهموار در اطراف مي¬باشند

برای ديدن بعد فراکتالي در معماري ماسوله، تعدادي از پلان و نماي خانه هاي ماسوله با خانه هاي که در آماسيای ترکيه اندازه گيري شده مقايسه مي شوند. براي محاسبه از روش بعد جعبه¬اي استفاده شده استپلانها که از دو نوع معماری بومی متفاوت می باشد بیانگر پیروی از یک ایده پایه در معماری بومی که این ایده احترام به طبیعت و یکپارچگی ساخت است . دلیل بی نظمی که در هر دو پلان به نظر می رسد این است که نمی توان یک رابطه خاص بین اجزا برقرار کرد یعنی جزء را نمی توان از کل تشخیص داد، که این ویژگی را می توان با بعد فراکتالی نشان داد و با بعد محاسبه جعبه ای کمیت پذیرش کرد

از آنجا که محيط اطراف ماسوله يک محيط ناهموار می باشد می تواند دارای يک بعد فراکتالی بالا باشد. خانه های ماسوله که چندين قرن است بر پا مانده است در امتداد يک رودخانه و مسلط به خط الراس يک کوه می باشد. برای محاسبه بعد فراکتالی محیط (سایت پلان ) از مقیاس بزرگتر مانند خط الراس کوهها و جنگلها استفاده می کنیم و برای مقیاس کوچکتر از محیط اطراف ساختمان برای بعد نما وپلان استفاده می کنیم.
از روش تغییر مکان نقطه وسط برای تهیه ريتم فراکتالی استفاده کرد، که می تواند برای نظم دادن به ریتم های فراکتالی ساختمانهای که انعکاسی از پیچیدگی طبیعت اند مورد استفاده قرار گیرد. خميدگی موجود در بازار ماسوله می تواند يک منحنی فراکتال باشد که با می تواند بصورت يک ريتم فراکتالی تبديل شود.حذف مدولهای مستطیل یکی از مشخصه های معماری ماسوله است برای تحلیل این بافت می توان از هندسه فراکتال استفاده کرد.

به عنوان يك جمع بندي از آن چه در ماسوله مورد مشاهده و مطالعه قرار گرفت، مي توان گفت كه خانه هاي ماسوله اي به دليل كمبود زمين و در نتيجه تراكم زياد و همين طور قرارگيري بر روي شيب تند، گسترش در ارتفاع داشته اند و يک معماری فراکتال به وجود آورده است.

jnseri.ir